चन्द्र पौडेल
उज्यालोको पर्व तिहार नजिकिएसँगै नेपालीहरुको घर आँगनमा पनि उज्यालो छाउँन थालेको छ । तिहारका बेला बनाइने उज्यालोका लागि पहिले स्थानीय स्तरमा नै बनाइएका वस्तुहरुको प्रयोग गर्ने गरिन्थ्यो । तर अहिले भने आधुनिक साधनहरुले त्यसलाई विस्थापन गदँै गइरहेको छ ।
कुमाल जातीको परम्परागत पेशा र पहिचान अहिलेको समयमा लोपोन्मुख हुने अवस्थामा पुगेको छ । चिम्ट्याइलो माटोलाई मुछेर, पिटेर आवश्यकता अनुसारको आकार दिने कला कुमाल जातीको लोक संस्कृतिअन्तर्गत पर्दछ । ‘काँचो माटो जता लग्यो त्यतै जान्छ’ भन्ने उखान उखानमै सीमित हुने अवस्थामा आउन थालेको छ । बुढापाकाले आफँभन्दा सानालाई अर्ती दिन प्रयोग गर्ने यो उखान यही पेशाको अनुशरण हो ।
मोरङको बेलबारी नगरपालिका बाहुनी वडा नम्बर ७ मा विगत २५ वर्षदेखि यही माटोको भाडाँकुडा बनाएर आफ्नो र परिवारको जिविका चलाउँदै आएका ३५ वर्षीय राम नारायण पण्डितलाई यस पटक भने पछिल्ला वर्षहरु जस्तो भ्याइनभ्याई भने छैन । विगत केहि वर्ष अघि सम्म त्यो ठाउँमा माटाका भाडाँका प्रशस्तै भए पनि हाल खासै भेटिदैँनन् । नजानेकाहरु विदेश अथवा अन्य व्यापार र पसल गर्न थाले ।
माटोको भाँडा बनाउने पेशाप्रति युवा पुस्ताको आर्कषण हुन नसक्नु तथा माटो, दाउरा, पराललगायत कच्चापदार्थको अभावमा माटाको भाँडा बनाउँने पेशा नै परेको हो । माटाका हण्डी,घैँटा, पाला,गमला,आरीलगायतका वस्तु परम्परादेखि नै घरयासी प्रयोजनमा सहज मानिन्छन् । ‘पहिलेजस्तो माटो पनि छैन् । बस्ती बाक्लो भयो । जुन पायो त्यही माटोले भाँडा राम्रो बन्दैन्’ । पहिला यतै पाउने माटो अहिले एक टयाक्टर माटो पनि सप्तरीको बरमझीया बाट यहाँसम्म ल्याईपुयाउँदा १५ हजार सम्म लाग्ने गरेको पण्डितले दुखेसो पाखे ।
होण्डा(मदिरा बनाउन प्रयोग हुने भाँडो), घैंटो(पानी चिसो बनाउन प्रयोग गरिने भाँडो) हाँडी(मकै भुट्न प्रयोग हुने भाँडो), खुत्रुकी(पैसा बचत गर्न प्रयोग गरिने भाँडा) जस्ता महत्वपँर्ण सामग्री बनाउने हस्तकलाको लोप हुन थालेको छ ।
माटोको भाँडा लोप हुनुको कारण
प्लाष्टिकको भाँडा बजारमा आउनु, बाक्लो बस्तीका कारण चिम्टयाइलो माटोको अभाव हुनु र आम्दानीभन्दा मिहनत धेरै गर्नु पर्ने भएकाले यो पेशा छाडेर अन्य काम गर्न बाध्य रहेको उनीहरु बताउँछन् । स्थानीय बासिन्दा आरती पण्डिलले माटोको अभाव, जोखिमको पेशा र यो पेशाप्रति युवाको कम आकर्षण हुदै गएपछि माटोका सामग्रीहरु बनाउने काम केही वर्षदेखि कम हुदैं गएको उनले बताईन् । बुढापाकाको मृत्यु भएपछि युवा पुस्ताले यो काम सिक्न नै नचाहेकाले पुख्यौली पेशा नै अहिले सङ्कटमा परेकोमा उनको दुःखेसो छ ।
कुमालको घरमा चर्खा नै छैन
माटोको भाँडा निर्माण गर्न प्रयोग गरिने साधन चर्खा हो । यो साधन माटो, खसीबोकाको रौं मोलेर निर्माण गरिएको हुन्छ । यहाँका अधिकांश कुमाल जातिको घरमा चर्खा नै छैन् , भएका चर्खामा पनि माकुराको जालो लागेको छ । कुमाल जातीको घरमा चर्खा नहुनु भनेको विध्यार्थीको झोलामा कापी,कलम नहुनु जस्तै हो । चर्खालाई घुमाउँदै माटोलाई हातले जता माड्यो त्यतै माटोको स्वरुप आउँछ र निमार्ण गरिन्छ चाहेको सामग्री । यही कला र पेशा कुमालको पहिचान हो ।
धर्म, संस्कृति परम्परा लोप हुन लागेको चिन्ता छ केही अग्रज कुमालेहरुलाई । गाउँगाउँमा सिंहदरबार आएको भनिए पनि कुमाल जातीको संस्कृति संरक्षणमा कसैको चोसो पुग्न सकेको छैन् । युवा पुस्ता विदेश पलायन भएका छन् अझ भनौ वैकल्पिक पेशा तर्फ केन्द्रित भएका छन् । पिँढी कुरेर बस्ने बुढापाका जवानीमा माटोको भाँडा बनाएको सम्झिदैं बस्ने गरेका छन् ।
